W posiadaniu Gabinetu Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie znajduje się bardzo interesujący globus Ziemi Cary’s New Terrestrial Globe Exhibited The Tracks and Discoveries Capitain Cook; Also those of Capitain Vancouver on the Northwest Coast of America and M. De La Perouse, On the Coast of Tartary, Together With evry other Improvement collected from Various Navigators and Travellers to the present time wykonany w Londynie przez firmę braci Cary – Johna (ca 1754–1835) kartografa i wydawcy oraz Williama (ca 1760–1825), członka Towarzystwa Astronomicznego i twórcy instrumentów naukowych.
Ustalenie dokładnej daty produkcji naszego globusa sprawia trudność, ponieważ stan jego zachowania, pęknięcia i zatarcia, uniemożliwiają odczytanie nie tylko fragmentów precyzyjnie wykonanego rysunku, ale również pełnego tytułu oraz daty podanej w kartuszu.
Zidentyfikowany (dzięki katalogom) cały, wyżej wymieniony tytuł, wskazał na powstanie dzieła po 1816 roku. Różni się on bowiem brzmieniem od tytułu pierwszego wydania globusa z roku 1800. Dodatkową informacją pozwalającą sprecyzować czas powstania tej pracy jest kontynent australijski, który na mapie globusa występuje pod nazwą New Holland. Ponieważ Rząd Brytyjski zatwierdził oficjalną nazwę Australia w 1824 roku, to nasz globus musiał powstać pomiędzy 1816 a 1824 rokiem.
Obiekt prezentuje, jak opisano w kartuszu, najważniejsze ekspedycje morskie końca XVIII wieku. Wyrysowano na nim trasy poszczególnych wypraw kapitana Jamesa Cooka (1729–1779) i kapitana Jean-Françoise’a de La Perouse’a (1741–1788), dodatkowo tereny poszukiwań Cooka są zaznaczone z dokładnym rokiem i miesiącem dla każdej pozycji. Osobne krótkie noty informują o odkryciach dokonanych przez kapitana.
Nie pominięto również informacji o próbie zbadania słynnego Przejścia Północnego przez George’a Vancouvera (1757–1798), towarzyszącego Jamesowi Cookowi w drugiej i trzeciej wyprawie. Uwzględniono także ekspedycję Constantina Johna Phippsa (1744–1792) do Bieguna Północnego.
Do ciekawych astronomicznych przedstawień globusa należy rysunek dużej analemmy rozciągniętej na Pacyfiku między 64ºN a 5ºS.
Dla historyka kartografii i geografa, ale także dla osób zainteresowanych historią odkryć oraz badań nowych eksplorowanych terenów, niezmiernie ciekawe jest odczytywanie używanego w początkach XIX wieku nazewnictwa geograficznego. Jak choćby wymieniona wcześniej New Holland (Australia), czy wybrzeże kalifornijskie oznaczone jako „New Albion”, nazwa nadana mu przez Sir Francisa Drake’a (1540–?), który jako pierwszy Anglik opłynął Ziemię w latach 1577–1580. Interesujące są nazwy nadane obu wyspom Nowej Zelandii, które zostały adaptowane z języka maoryskiego „Eaheinomauwe” (oryg. Te Ika a Māui) i Tovypoenammo (oryg. Te Wai Pounamu).
Duży obszar niespenetrowanej jeszcze Środkowej Afryki opisano słowami „Unknown Parts”.
Mapa globusa sporządzona została w skali ca 1:25 000 000, a jego całkowita wysokość wynosi 120 cm. Sama bryła globusa, zbudowana z 24 klinów, wsparta jest na mosiężnym meridianie (południku), umocowanym do trzech mahoniowych nóg. Wychodzące z nich ramiona podtrzymują pierścień równika oklejony pasem papieru z ozdobną bordiurą, na którym rozrysowano kierunki świata, dni i miesiące roku, znaki zodiaku i stopnie amplitudy.
Niestety, naszemu globusowi brakuje kompasu, który został oryginalnie umieszczony przez wydawców pomiędzy nogami podstawy. Szkoda, że jego kondycja nie pozwala nam w pełni podziwiać dzieła tego czołowego, angielskiego wydawnictwa kartograficznego końca XVIII i połowy XIX wieku.
Globus dotarł do naszego Gabinetu w styczniu 1950 roku jako dar Biblioteki Zboru Ewangelickiego w Kamiennej Górze koło Wałbrzycha.
opracowała Małgorzata Bandzo-Antkowiak,
Gabinet Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie
Nasz globus wymaga pilnie konserwacji!
Osoby zainteresowane przekazaniem środków na jego konserwację prosimy o kontakt z Biblioteką Uniwersytecką, Oddziałem Promocji, Wystaw i Współpracy: promocja.buw@uw.edu.pl, tel. +48 22 55 25 283, +48 22 55 25 175, +48 22 55 25 309, +48 22 55 25 346.
